Używane na co dzień słowo ?reumatyzm” kojarzy się z bólami ko­ści i stawów. Lecz ból stawów sam w sobie nie jest chorobą, lecz ob­jawem, który występuje nie tylko w chorobach stawów, lecz także w chorobach reumatycznych dotyczących całego organizmu (tak zwa­nych chorobach ustrojowych). Bóle stawów mogą być spowodowane urazami, chorobami zakaźnymi lub nowotworowymi. Natomiast cho­roby reumatyczne powodujące stany zapalne i bóle stawów, doty­czące niekiedy także wielu narządów wewnętrznych, są spowodowa­ne rozregulowaniem systemu odpornościowego (systemu immunolo­gicznego).

Choroby reumatyczne mogą wystąpić w każdym okresie życia, lecz wiek, w którym dochodzi do zachorowania, zależy od typu schorzenia.

Podstawą procesów chorobowych we wszystkich chorobach reuma­tycznych są stany zapalne spowodowane nieprawidłowym działaniem systemu odpornościowego. Stany zapalne w chorobach reumatycz­nych powodują nie tylko zaburzenia ustroju ruchu (stawów, ścięgien, więzadeł i mięśni), ale także narządów wewnętrznych, jak: serce, ner­ki, naczynia krwionośne, płuca i wiele innych. Mogą również zaatako­wać oczy i skórę. Najczęściej spotykane choroby reumatyczne to reu­matyczne zapalenie stawów, choroba zwyrodnieniowa stawów, ze­sztywniające zapalenie stawów kręgosłupa oraz toczeń rumieniowaty układowy.

Wszystkie schorzenia reumatyczne należą do klasycznych i charak­terystycznych przykładów chorób dziedziczonych wieloczynnikowo. Występują w rodzinach, lecz nie są dziedziczone według praw Mendla (na przykład recesywnie lub dominująco). W tej samej rodzinie mogą wystąpić różne choroby reumatyczne; nawet jeżeli pojawia się ta sama choroba, to może rozpocząć się w różnym wieku i mieć odmienny przebieg – mniej lub bardziej ciężki. Choroby reumatyczne występują częściej u krewnych pierwszego niż u krewnych dalszego stopnia, bliź­nięta jednojajowe chorują na nie częściej razem niż bliźnięta dwujajowe.

Do tej pory zidentyfikowano wiele genów oraz wiele wariantów ge­netycznych (polimorfizmów) związanych z tymi chorobami, lecz nie istnieje jeden gen tocznia lub jeden gen reumatoidalnego zapalenia sta­wów, jeden gen choroby Reitera lub jeden gen zwyrodnieniowej cho­roby stawów. Istnieją za to geny podatności, które zwiększają zacho­rowalność na różne choroby reumatyczne. Należą do nich przede wszystkim geny układu zgodności tkankowej HLA, czyli te geny układu immunologicznego, które odróżniają tkanki obce od własnych. Na przykład gen układu zgodności tkankowej, zwany HLA- -DR4, jest związany ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na reu­matyczne zapalenie stawów u osób rasy białej, a także na cukrzycę i rzadką chorobę skóry zwaną pęcherzycą. Gen układu zgodności tkan­kowej zwany HLA-B27 wiąże się z dużym ryzykiem zachorowania na zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa. Jednak mechanizmy, któ­re przekształcają dziedziczenie tych genów w stany chorobowe, nie zostały jeszcze dokładnie poznane, podobnie jak mechanizmy, które zapobiegają rozwojowi tych chorób przy dziedziczeniu innych polimorfizmów w innych genach.

Wszystkie trzy grupy genów odporności tkankowej są dziedziczone jako jedna całość; grupę genów dziedziczoną wspólnie nazywamy haplotypem. Haplotyp to ciąg sąsiadujących ze sobą genów, które znajdu­ją się na tym samym odcinku helisy DNA. Otrzymujemy dwa haplotypy genów odporności tkankowej HLA – jeden od matki i jeden od oj­ca. Dzieci nigdy nie mają takiego samego systemu odpornościowego jak rodzice, lecz rodzeństwo ma 25% szansy, że będzie miało ten sam skład systemu odpornościowego, w zależności od chromosomów przekazanych od rodziców podczas powstawania gamet. Dlatego po­szukiwania dawców szpiku kostnego, gdy zgodność HLA jest najważ­niejsza, zawsze rozpoczynają się od rodzeństwa. W rodzinie geny te różnią się tym bardziej, im dalsze jest pokrewieństwo. Dzieci mają 50% genów HI_A swoich rodziców, wnukowie – 25% genów swoich dziadków Jedynie bliźnięta jednojajowe mają te same geny układu zgodności tkankowej HLA.

Wszystkie komórki w ciele człowieka są pokryte warstwą cząste­czek białkowych, które pomagają w ich wzajemnym rozpoznawaniu. Białka te znajdują się w białych krwinkach i we wszystkich innych ko­mórkach organizmu. Różne kombinacje genów kodujących te białka pozwalają komórkom układu odpornościowego na rozpoznawanie ol­brzymiej liczby różnych ciał obcych oraz na ich zwalczanie. Te procesy rozpoznawcze są przyczyną odrzucania tkanek obcych narządów po transplantacji oraz powikłań związanych z transfuzją krwi nieodpo­wiedniej grupy. Niektóre warianty tych genów wiążą się z podwyższo­ną podatnością na choroby autoimmunologiczne. Podstawą tych cho­rób na poziomie komórkowym jest rozregulowanie systemu odporno­ściowego i niepoprawne rozpoznawanie tkanek własnego organizmu. System immunologiczny produkuje przeciwciała przeciwko składni­kom własnych komórek, a przeciwciała te mobilizują atak na własne tkanki. Do chorób autoimmunologicznych zaliczamy cukrzycę typu I, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, bielactwo, stwardnienie rozsia­ne, toczeń rumieniowaty, liczne choroby powodujące niedoczynność gruczołów dokrewnych oraz wiele innych. Choroby autoimmunologiczne mogą także wystąpić jako reakcja na leczenie niektórymi anty­biotykami, lekami przeciwpadaczkowymi lub niektórymi lekami nasercowymi.

GŁÓWNY UKŁAD ZGODNOŚCI TKANKOWEJ

System rozpoznawania tkanek obcych to tak zwany główny układ zgodności tkankowej (ang. major histocompatibility complex, MHQ. Na­leżą do niego antygeny zgodności tkankowej, zwane także antygenami HLA (ang. human leukocyte antigen) oraz grupa innych białek biorących udział w procesach immunologicznych. System kieruje mechanizmami rozpoznawania obcych białek przez układ odpornościowy. Jego różne geny produkują przeciwciała bakterii, wirusów oraz innych mikroorga­nizmów, jak też czynników chemicznych, a czasami również leków. Na główny układ zgodności tkankowej składają się trzy podstawowe gru­py genów znajdujących się blisko siebie w chromosomie 16. Ich klasy­fikacja jest bardzo skomplikowana. Do genów grupy pierwszej (klasa I) należą HLA-A, -B, -C, aż do -G; do genów grupy drugiej (klasa II) – ge­ny HLA-DR -DR, -DQ, -DN, -DO; do grupy trzeciej (klasa III) należą geny innych białek immunologicznych, których nie zalicza się do syste­mu HLA. Częstość występowania odmiennych genów HLA i ich wa­riantów różni się także w obrębie grup etnicznych i ras.