Archive for the ‘Hodowanie rodzinnego drzewa zdrowia’ Category

STOPIEŃ POKREWIEŃSTWA

Stopień pokrewieństwa to liczbowe oznaczenie odległości genealo­gicznej między dwiema spokrewnionymi (nie powinowatymi) osobami. W linii prostej we wszystkich metodach obliczania pokrewieństwa obli­cza się go w ten sam sposób – liczba pokoleń minus jeden (na przykład dziadek i wnuk to trzy pokolenia; trzy minus jeden równa się dwa, czy­li dziadek i wnuk są krewnymi drugiego stopnia).

W linii bocznej metody obliczania stopnia pokrewieństwa są różne. W myśl prawa rzymskiego i współczesnych prawodawstw świeckich równa się on sumie osób w obu liniach prostych, aż do wspólnego przodka, bez liczenia samego przodka (tak zwana komputacja rzym­ska). W prawie kościelnym (tak zwana komputacja kościelna lub kano­niczna) orzeka się, że krewni w linii bocznej z tego samego pokolenia są ze sobą spokrewnieni w takim stopniu, w jakim każdy z nich jest spo­krewniony ze wspólnym przodkiem, czyli bracia są krewnymi pierwsze­go stopnia, a siostry cioteczne – krewnymi drugiego stopnia. Jeżeli ob­liczenia dotyczą krewnych z różnych pokoleń, to stopień pokrewień­stwa między nimi jest taki, jak stopień pokrewieństwa między osobą z linii o większej liczbie filiacji (pokoleń) a protoplastą.

W genetyce stopień pokrewieństwa wyznacza liczba relacji genealo­gicznych (koicji, czyli małżeństwa wspólnych przodków, oraz filiacji, czyli pokoleń) między dwiema osobami niezależnie od tego, czy jest to linia prosta, czy boczna. Rodzice, rodzeństwo oraz dzieci są krewnymi pierwszego stopnia, pozostali członkowie rodziny – odpowiednio wyż­szego. Na przykład siostry cioteczne będą krewnymi trzeciego stopnia; wnuk siostrzeńca – czwartego stopnia, prapradziadek – także czwar­tego, ale jego siostra już krewną stopnia piątego. Genetyczny stopień pokrewieństwa (współczynnik F) odzwierciedla biologiczne pokre­wieństwo – proporcję genów odziedziczonych po wspólnym przodku. Krewni pierwszego stopnia mają wspólną połowę genów, krewni dru­giego stopnia mają wspólną jedną czwartą genów, krewni trzeciego stopnia – jedną ósmą genów. (Równanie matematyczne do określenia wspólnych genów to: 1/2 do F-tej potęgi, przy czym F to genetyczny stopień pokrewieństwa). Jeżeli dwie osoby, dla których ustalamy sto­pień pokrewieństwa genetycznego, mają więcej niż jednego wspólne­go przodka, należy obliczyć oba współczynniki wzdłuż obu linii pokre­wieństwa, a następnie je zsumować.

Im niższy (czyli bliższy) stopień pokrewieństwa, tym więcej wspól­nych genów odziedziczonych po wspólnym przodku. Wraz z tym wzrasta także prawdopodobieństwo zachorowania na te same choro­by. Bliźnięta jednojajowe częściej chorują na te same choroby niż ich rodzeństwo, a rodzeństwo częściej niż kuzyni lub wujkowie. Jeżeli w rodzinie jest więcej przypadków danej choroby, znaczy to, że wię­cej osób posiada predyspozycję genetyczną i ryzyko zachorowania jest większe, niż gdyby w rodzinie był tylko jeden przypadek danej choro­by wieloczynnikowej. Dlatego warto wiedzieć, kto na co w rodzinie chorował.

CO JEST POTRZEBNE, ABY SPORZĄDZIĆ RODZINNE DRZEWO ZDROWIA

Historia rodzinna, aby stała się przydatna do zbudowania popraw­nego rodowodu w celu wykonania analizy ryzyka zachorowań oraz dziedziczenia chorób, jak również dla poradnictwa genetycznego, po­winna zawierać następujące informacje:

  1. Co najmniej cztery pokolenia krewnych łącznie z osobą badaną (tzw. probantem), czyli do jego pradziadków; nawet jeżeli są uwzględniane jego dzieci (dodatkowe pokolenie).
  2. Nazwiska wszystkich pradziadków probanta łącznie z nazwiskami panieńskimi kobiet.
  3. Pochodzenie geograficzne oraz etniczne wszystkich pradziadków i prababć probanta.
  4. Wszystkie ciąże, także poronione, oraz wszystkie porody, także dzieci martwo urodzone.
  5. Przyczynę każdego zgonu oraz wiek osoby zmarłej; dodatkowo przydatne mogą być daty roczne urodzenia i śmierci.
  6. Wiek wszystkich żyjących krewnych lub daty roczne urodzeń.
  7. Wiek, w którym krewny zachorował lub jego wiek w czasie posta­wienia diagnozy.
  8. Choroby, operacje oraz pobyty w szpitalach.

Cztery pokolenia to najniższa liczba, która pozwala na ustalenie ty­pu dziedziczenia chorób dominujących lub sprzężonych z płcią. Wyż­sza liczba pokoleń w rodowodzie jest potrzebna do ustalenia typu dziedziczenia, zwłaszcza w wypadku chorób ze zmienną ekspresją lub niepełną penetracją zmutowanego genu. Należy zwrócić uwagę na płeć osób chorych: na choroby sprzężone z płcią chorują wyłącznie chłopcy i mężczyźni, choroby dziedziczone dominująco występują u osób obu płci. Warto także zwrócić uwagę na liczbę wujków (czyli braci matki) probanta, wujków jego matki (czyli braci babci macierzy­stej) oraz ustalić liczbę kuzynów matki ze strony żeńskiej. W wypadku chorób sprzężonych z płcią może ich być mniej niż powinno, bo płody płci męskiej chore na daną chorobę zostały poronione; dzieje się tak zwłaszcza w wypadku chorób sprzężonych z płcią dziedziczonych do­minująco.

W rodowodach rodzin obarczonych chorobami recesywnymi cho­roby te znajdziemy u rodzeństwa probanta. Bardzo rzadko, jedynie w wypadku schorzeń często spotykanych w społeczeństwie, na tę sa­mą chorobę może także zapaść dalszy krewny (kuzynka, wujek, ciotka ojca). Czasami, lecz bardzo rzadko, w wypadku chorób recesywnych odnajdziemy przodków obu rodziców, którzy byli ze sobą spokrewnie­ni. Zdarza się, że jedyną wskazówką, iż istnieje pokrewieństwo między małżonkami, są te same nazwiska rodowe pradziadków. Nieraz pocho­dzenie z tej samej małej wioski w Tatrach (izolacja geograficzna) lub przynależność do odizolowanej grupy etnicznej albo religijnej może być przyczyną nosicielstwa tego samego zmutowanego recesywnego genu odziedziczonego po wspólnym, lecz nieznanym przodku z dale­kiej przeszłości. Genetyczne badania różnych populacji na świecie wy­kryły wiele przypadków izolacji geograficznej. Są to m.in.: archipelag Azorów, niektóre wyspy archipelagów greckich, okolice jeziora Saint Jean w kanadyjskiej prowincji Quebec, Finlandia, atol Pingelap w Mi­kronezji. W wypadku Finlandii wchodzi w grę nie tylko izolacja geogra­ficzna, ale także lingwistyczna i kulturowa. Izolacja religijna, na przykład wśród Żydów aszkenazyjskich, także przyczynia się do wzrostu wystę­powania pewnych genów recesywnych w tej grupie etniczno-religijnej. W niektórych kulturach, na przykład w krajach arabskich, małżeństwa między kuzynami są szczególnie cenione, co także przyczynia się do wzrostu zachorowalności na choroby recesywne.

W medycznej historii rodziny należy odnotować wszystkie poronie­nia, porody martwe i dzieci, które zmarły wkrótce po porodzie oraz – jeżeli jest znana – przyczynę ich śmierci. Dziedziczne zmiany budowy chromosomów mogą leżeć u podłoża poronień oraz porodów mar­twych spowodowanych śmiertelnymi wadami wrodzonymi. Niektóre choroby recesywne, zwłaszcza choroby metaboliczne, powodują śmierć noworodków w pierwszych dniach lub tygodniach życia. Bywa, że wewnętrzne wady wrodzone, które mogą być dziedziczne (na przy­kład wady serca lub choroby nerek) nie zostały prawidłowo zdiagnozowane i dziecko umiera w pierwszych dniach życia z ?niewiadomego powodu”. Odnotowanie każdej ciąży i każdego poronienia pozwoli określić, czy istnieje ryzyko, że mamy do czynienia z jedną z tych moż­liwości w naszej rodzinie.

Notujemy także wiek naszych przodków i krewnych oraz jaka była przyczyna ich śmierci. Jeżeli nasi przodkowie umierali około dziewięć- dziesiątki, to prawdopodobnie i nas to spotka: długowieczność jest także uwarunkowana genetycznie. Należy zwrócić także uwagę na wiek zachorowania na daną chorobę. Choroby nowotworowe są cho­robami wieku dojrzałego – rak piersi u kobiety siedemdziesięcioletniej to nie ta sama choroba co rak piersi u kobiety dwudziestopięcioletniej. Jeżeli nowotwór złośliwy występuje w naszej rodzinie u osób w mło­dym wieku (poniżej lat 50) i jeżeli są to nasi bliscy krewni (rodzice, ro­dzeństwo lub dziadkowie), to nasze ryzyko zachorowania wzrasta: możemy mieć do czynienia z dziedzicznym genem zwiększonej pre­dyspozycji na raka. Choroba wieńco­wa oraz miażdżyca to także choroby wieku podeszłego. Dlatego jeże­li w rodzinie występują przypadki tych chorób u czterdziestolatków, warto przyjrzeć się dokładniej historii rodziny i zasięgnąć porady leka­rza genetyka – być może jesteśmy obciążeni dziedziczną chorobą ser­ca lub zaburzeniami przemiany tłuszczowej i cholesterolu.

Większość naszych rodowodów medycznych będzie jednak wolna od poważnych wad wrodzonych i chorób genetycznych, choć może się w nich roić od chorób wieku dojrzałego, jak miażdżyca, cukrzyca, cho­roby stawów lub nadciśnienie. Większość chorób wewnętrznych wieku dojrzałego jest dziedziczona wieloczynnikowo i stanowi wypadkową wielu różnych czynników genetycznych, czyli genów podatności lub od­porności na choroby, trybu życia oraz wpływu środowiska. Niejedno­krotnie czynniki genetyczne mają o wiele mniejsze znaczenie niż czyn­niki środowiskowe. Do chorób z przeważającymi elementami środowi­skowymi należą choroby układu krążenia (spowodowane przede wszystkim paleniem papierosów, siedzącym trybem życia i spożywany­mi w nadmiarze potrawami wysokokalorycznymi), choroby i większość nowotworów układu oddechowego (palenie papierosów), nowotwory układu pokarmowego (palenie papierosów, nadmiar alkoholu oraz die­ta wysokotłuszczowa i niskobłonnikowa), cukrzyca typu II (skutek oty­łości) oraz nowotwory kobiecego układu płciowego (spowodowane pa­leniem papierosów oraz niektórymi chorobami przenoszonymi drogą płciową).

RODOWODY MEDYCZNE

Aby ułatwić analizę historii rodziny oraz historii chorób w rodzi­nach, lekarz genetyk przedstawia je w formie specjalistycznego rodo­wodu medycznego. Rodowód medyczny to graficzny obraz pokre­wieństwa i występowania chorób w rodzinie. W rodowodzie zapisani są rodzice i dziadkowie probanta, czyli osoby, dla której rodowód jest przygotowywany, a także jego dzieci i rodzeństwo. Podaje się wiek każdej osoby, kolejność urodzenia, dla osób zmarłych – ich wiek oraz przyczynę śmierci. Zapisuje się wszystkie choroby oraz wiek, w któ­rym wystąpiły.

Poprawnie i dokładnie sporządzony rodowód pozwala na szybkie uzyskanie wielu danych: wieku krewnych żyjących i zmarłych, wystę­powania chorób, liczebności rodzeństwa, umieralności dzieci, liczby poronień. Graficzne przedstawienie pokrewieństwa chorych pozwala genetykowi klinicznemu na niemalże automatyczny wgląd w rodzaj dziedziczenia choroby oraz na oszacowanie, u kogo w rodzinie wystę­puje podwyższone ryzyko choroby genetycznej. Może również po­zwolić na ocenę różnicy w stopniu ciężkości choroby między krewny­mi w różnych gałęziach i pokoleniach (na przykład przez porównanie wieku zachorowania lub śmierci). Rodowody medyczne umożliwiają ustalenie patologicznych relacji w rodzinie na przestrzeni pokoleń (po­krewieństwo pary małżeńskiej, związki kazirodcze). Ponadto wyraziście odzwierciedlają stan higieny i zdrowia społeczeństwa w da­nym okresie oraz poziom ówczesnej medycyny (na przykład liczne przypadki gruźlicy w pierwszej połowie XX wieku, epidemie chorób zakaźnych lub wysoką umieralność noworodków), jak również pery­petie historyczne rodziny i narodu (na przykład ofiary klęsk głodu w XIX wieku lub morderstw hitlerowskich dokonywanych na rodzi­nach żydowskich w XX wieku). Poprawnie sporządzone rodowody to esencja historii rodziny.